Ceramika a porcelana - dlaczego nie należy mieszać tych pojęć?

Ceramika to w potocznym określeniu wszelkie naczynia wytworzone z różnego rodzaju glinek podczas wypalania w bardzo wysokich temperaturach. Według technicznych kryteriów należy więc zaliczyć do niej wszelkie wyroby od kamionkowego garnka do kiszenia ogórków po najpiękniejsze filiżanki z Miśni czy z Chodzieży i Ćmielowa. Jednak dla miłośników elegancji i pięknych zastaw stołowych, którzy chcą podkreślać wyjątkowość wyrobów najwyższej klasy jest to nie do pomyślenia. Dlatego ze wszystkich wypalanych wyrobów z gliny wyróżniają właśnie porcelanę.

– Zwykłe wyroby ceramiczne towarzyszą ludziom od początku cywilizacji, najstarsze znajdowane przez archeologów skorupy garnków liczą sobie ok. 13 tysięcy lat – mówi ekspert ze sklepu internetowego Porcelana24, oferującego eleganckie zastawy stołowe oraz akcesoria do kuchni. – Natomiast o porcelanie Europa usłyszała dopiero po powrocie Marco Polo z wyprawy do Chin i dosłownie oszalała na jej punkcie. Jednak na większą skalę nauczyliśmy się ją wytwarzać dopiero w XVIII w., a jej piękno zachwycało ówczesne elity. Dziś są one już powszechnie dostępne, ale echo czasów, gdy na kunsztowne filiżanki i talerzyki mówiło się „białe złoto” wciąż wyraźnie słychać w wielu miejscach. Tam nadal nikt nie powie, że porcelana po zwykła ceramika.

Kunsztowny proces wytwarzania porcelany

Do wytwarzania porcelany wykorzystuje się najwyższej jakości glinki kaolinowe oraz minerały: kwarc i skaleń, które po wymieszaniu tworzą plastyczną masę. Z niej formowane są naczynia – niektóre elementy np. uszka do filiżanek najlepsi producenci wciąż wyrabiają ręcznie, a potem doklejają je do głównego korpusu. Manualnie usuwane są także na tym etapie różne niedoskonałości. Po wyschnięciu korpusu lub po pierwszym wypaleniu w temperaturze „zaledwie” 960ºC na całą uformowaną powierzchnię nakłada się szkliwo i jeszcze raz wkłada do pieca. Tym razem temperatura sięga już 1350-1460ºC.

W ten sposób powstaje porcelana biała, ale naczynia mogą być jeszcze dekorowane na następnym etapie prac. Ozdoby można nanosić ręcznie lub maszynowo, a na koniec całego procesu malowania wyroby jeszcze raz idą do wypału – tym razem już po raz ostatni – aby utrwalić ornament. Wytworzona w ten sposób filiżanka czy inny element zastawy stołowej uzyskuje kształt ostateczny i jest gotowa na sprzedaż.

Procesy tworzenia u producentów mogą różnić się w pewnych elementach – np. szczegółami receptury, używania specyficznych dodatków czy stosowanymi technologiami. W ich efekcie sklasyfikowano kilka charakterystycznych odmian „białego złota”:

• porcelana twarda – w XIX w. Europejczycy nieco zmienili proporcje składników i podnieśli temperaturę wypału, co pozwoliło uzyskać materiał bardziej wytrzymały, a wyroby mogły być jeszcze cieńsze;

• porcelana miękka – uzyskiwana tradycyjnie w Chinach, materiał ten jest bardziej plastyczny i lepiej nadaje się do tworzenia wyrobów artystycznych, jest jednak mniej trwały;

• porcelana kostna – po dodaniu przez angielskiego wytwórcę w XVIII w. sproszkowanych kości zwierzęcych otrzymał on jeszcze bielszy i bardziej wytrzymały surowiec, dziś na szczęście kości zastąpiły inne składniki, ale nazwa pozostała;

• porcelana kremowa – ma masę o nieco zmienionym składzie i przybiera naturalnie ciepłą barwę, którą utrwala się podczas wypalania, porcelana kremowa jest ceniona za wysoką jakość.

Rodzaje ceramiki

Mówiąc o ceramice znawcy mają na myśli wyroby wytwarzane w sposób zbliżony do porcelany, ale z gliny gorszej jakości. Choć twardość i odporność mogą mieć podobną do „białego złota”, jednak najczęściej mają one grubsze ścianki, są cięższe i nie przepuszczają światła. To także wyroby tańsze od porcelany. Wyróżnia się kilka podstawowych rodzajów ceramiki:

• Fajans

Ma skład podobny do porcelany, ale do wytworzenia masy używa się zanieczyszczonej glinki kaolinowej. W efekcie naczynia fajansowe są cięższe, a najczęściej także grubsze. Masa po uformowaniu chłonie także wodę, ale po pokryciu nieprzepuszczalnym szkliwem, trudno odróżnić elementy zastawy stołowej od wyrobów lepszej jakości. Dopiero patrząc na dno naczynia pod słońce, widać, że nie przepuszcza światła. Gorszą jakość materiału producenci nadrabiają często nakładając bardzo bogate dekoracje.

• Porcelit

To kolejna masa ceramiczna o składzie podobnym do porcelany, ale wyrabiana z surowców gorszej jakości. Wyroby z porcelitu są oczywiście cięższe, o grubszych ściankach, nie osiągają idealnej bieli i absolutnie nie przepuszczają światła. Są za to trwalsze od fajansu, dlatego chętnie stosuje się ten materiał do wyrabiania np. eleganckich naczyń żaroodpornych. Obecnie jest sporadycznie wykorzystywany do wyrobu zastaw stołowych, ale za to do łask wracają wyroby o ciekawym dizajnie z lat 50. i 60. Porcelit znalazł powszechne zastosowanie w wyrobach sanitarnych do łazienek.

• Kamionka

W tym rodzaju ceramiki nie stosuje się glinek kaolinowych do wyrobu masy, tylko zwykłą glinę z dodatkami szamotu i piasku kwarcowego. Przed wypalaniem w piecu misy czy słoje posypuje się solą, dzięki czemu na powierzchni tworzy się nieprzepuszczalna glazura. Wyrabianie naczyń z kamionki znane jest już od starożytności i kojarzy się z tradycyjnym garncarstwem. To wyroby wytrzymałe, trwałe, odporne na działanie kwasów organicznych i dlatego chętnie stosowane do przetrzymywania żywności np. kiszenia ogórków czy kapusty. Bogato zdobione naczynia są chętnie kupowane – nie mają tej elegancji co porcelana, ale ich estetyka odpowiada szerokiej rzeszy klientów.